دانش دندانپزشکی در ایران بدون شک از کهن‌ترین دست‌آوردهای بشری است که به مرور بر اساس آزمون و خطا و پژوهش‌های دانشمندان جهان شکل گرفته است. هدف از این مقاله معرفی دست‌آوردهای ایرانیان گذشته، از دوران باستان تا دوران مغول، در شکوفایی علم دندانپزشکی است. رشد دانش دندانپزشکی را در ایران میتوان به دو دوره پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم کرد. دو منبع مهم دانش دندانپزشکی در دوران پیش از اسلام تعالیم مربوط به کتاب اوستا و دست‌آوردهای دانشگاه جندی‌شاپور پیش از اسلام است.
پیشرفت زیاد علم دندانپزشکی پس از اسلام در ایران مدیون دانشمندان و پزشکان ایرانی از جمله رازی، اهوازی، ابن‌سینا و سایرین است که در آثار خود فصولی را به بهداشت و درمان بیماریهای دهان و دندان اختصاص دادهاند. هم چنین دین اسلام نیز دستوراتی در زمینه بهداشت دهان و دندان دارد و مسلمانان را به مسواک زدن و پاک نگه‌داشتن دندان‌ها تشویق می‌کند. در تمامی دوران تاریخ ایران دستورات بهداشتی در زمینه دهان و دندان وجود داشته و در حوزه درمان، انواع درمان‌های دندانی در ایران قدیم انجام می‌شده است. به این ترتیب میتوان ادعا کرد دانش دندانپزشکی در ایران دارای پیشینه‌ای کهن است.
دندان پزشکی در ایران مانند بسیاری از کشورهای جهان تا مدتهای طولانی جزئی از علم پزشکی محسوب می‌شد. افرادی که در این رشته مشغول به کار بوده‌اند با نام دندانساز شناخته می‌شدند. وجه تسمیه این نام گذاری این بود که این افراد به دلیل عدم وجود دانش کافی در علم دندان پزشکی و وجود امکانات بسیار ابتدایی فعالیت می‌کردند.
در بسیاری از موارد افراد با شروع دندان درد تنها چاره را در کشیدن آن می‌دیدند و بدین ترتیب به سرعت دندانهای خود را یکی پس از دیگری از دست می‌دادند، اما پس از از بین رفتن دندان‌ها به دلیل مشکلات فراوان در جویدن غذا به اجبار به افرادی مراجعه می‌کردند تا برای آن‌ها دندان جایگزین بسازد. روش کار دندانسازی برای بیماران باعث شد تمام افرادی که به نوعی با امور مربوط به دندان سر و کار دارند به نام دندانساز شناخته شوند.
تا حدود یک قرن پیش در کشور ما دندانسازی یک کار تجربی محسوب می‌شد و افرادی‌که مدت کوتاهی را در دندانپزشکی مشغول به کار بودند به‌عنوان دندانساز شناخته می‌شدند. درآن دوره تنها تعداد معدودی از افراد مرفه جامعه و درباریان به دندان‌پزشکان تحصیل‌کرده خارجی دسترسی داشتند و بیشتر مردم نیازهای مربوط به دهان و دندان خود را بوسیله دلاکان، سلمانی‌ها و با داروهای گیاهی و انواع جوشانده‌ها و نیز گاهی مخدر‌ها رفع و رجوع می‌کردند!
اولین دندان‌پزشکان در ایران
حدود یک‌دهه پیش از تأسیس اولین دانشگاه در ایران، در سال ۱۳۰۳ شمسی، چهار دندانپزشک با درجه دکتری از سایر کشور‌ها، در ایران مشغول به کار شدند.
دکتر آرتین استپانیان (۱۳۳۱-۱۲۴۹) یکی از اولین دندان‌پزشکانی بود که درایران مشغول به طبابت شد. وی در خلال طبابت در تهران به افراد علاقه‌مند، در مطب خود دندانسازی را به صورت تجربی آموزش می‌داد. این افراد بعد از گذراندن دوره آموزشی گواهینامه‌ای برای اجازه طبابت، از وزارت معارف وقت دریافت می‌کردند. دکتر استپانیان همچنین موسس اتحادیه مرکزی دندانسازان ایران بود.
دکتر فالک کوش ملچارسکی (فوت ۱۳۳۲) متولد لهستان و دانش آموخته آلمان نیز از نخستین کسانی است که در ایران به حرفه دندانپزشکی مشغول بود و سمت دندانپزشک دربار را داشت. از اقدامات ملچارسکی در ایران میتوان به تلاش برای تاسیس مدرسه دندانسازی اشاره کرد، که خود تا چند دوره به عنوان مدیر فنی و نیز معلم این مدرسه مشغول به کار بود.
دکتر آتکین اشتومپ (فوت۱۳۳۰) نیز از دندان‌پزشکانی است که در سفر اتابک و مخبرالسلطنه هدایت، به آمریکا به استخدام دربار ایران درآمد و راهی این سرزمین شد. دکتر اشتومپ به دلیل خدمات مفید خود در ایران در سال ۱۳۰۸ شمسی به عضویت کالج بین المللی دندان پزشکی اف. آی. سی. دی درآمد.
از دیگر افراد پیشگام و موثر در تاریخ دندان پزشکی کشور میتوان از دکتر محسن سیاح نام برد که بعد از گذراندن دوره‌های تحصیلی در لوزان، پاریس و فرانکفورت، با مدرک دکترای دندانپزشکی در سال ۱۳۰۶ شمسی به ایران بازگشت. وی اولین دندانپزشک ایرانی است که در فهرست اساتید دانشگاه تهران حضور داشت. دکتر سیاح از افراد تأثیرگذار در پایه‌گذاری دانشگاه پزشکی تهران بود و حدود ۲۴سال ریاست این دانشکده را بر عهده داشت. وی همچنین بنیان گذار سندیکای دندان‌پزشکان ایران در سال ۱۳۲۲ بود.
هیئت موسس جامعه دندان پزشکی ایران
۱- دکتر آلفرد آوانسیان: متولد ۱۳۰۵ و فارغ التحصیل ۱۳۳۰از دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران است. وی دوره تخصص خود را در دانشکده دندان پزشکی شیکاگو گذراند و پس از بازگشت به ایران در دانشکده دندانپزشکی ملی (شهید بهشتی) مشغول به تدریس شد. وی علاوه بر حضور در جمع هیات موسس جامعه دندانپزشکی ایران، عضو کمیته روابط خارجی اینجامعه و مترجم همزمان کنگره‌های جامعه دندان پزشکی نیز بود. دکتر آوانسیان در شهریور ماه سال ۹۱ بر اثر ابتلا به سرطان لوزالمعده در لندن درگذشت.
۲- دکتر محمد علی افتخاری: متولد چهار آبان ۱۳۰۲ در مشهد و فارغ التحصیل رشته دندانپزشکی و رشته حقوق از دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۵ است. دکتر افتخاری دوره مطالعاتی دندانپزشکی را در مرکز کارولینسکا در استکهلم سپری کرده است. وی سمت‌هایی از قبیل مشاور حقوقی و دبیر جامعه دندانپزشکی را در سالهای مختلف به عهده داشته است. وی همچنین عضو هیات مدیره دوره دوم و ششم سازمان نظام پزشکی بوده است.
۳- دکتر موسی باکی‌هاشمی: وی متولد ۱۳۰۲ و فازغ التحصیل ۱۳۲۶ از دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران است. وی در سابقه فعالیتهای خود ریاست دانشکده دندانپزشکی دانشگاه ملی (شهید بهشتی) و ریاست درمانگاه دندانپزشکی بیمارستان امیراعلم را دارد. دکتر باکی‌هاشمی همچنین عضو هیئت موسس کانون دندان‌پزشکان ایران و مدیرمسوول مجله جامعه دندانپزشکی بوده است. ایشان در حال حاضر در امریکا سکونت دارد.
۴- دکتر آرنولد برناردی: وی متولد ۱۳۰۲ و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۶ از دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران است. وی در سالهای فعالیت خود مقالات علمی متعددی را به چاپ رسانیده و عضو هیئت مدیره دوره دوم جامعه در سال ۱۳۴۳ و ۱۳۴۴ بوده است. دکتر برناردی در حال حاضر در امریکا زندگی می‌کند.
۵- دکتر شمس‌الدین تابش: وی متولد ۱۳۰۱ در تهران و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۷ از دانشکده دندان پزشکی دانشگاه تهران است. وی همچنین پیش از تشکیل جامعه دندان پزشکی ایران، در سال ۱۳۳۰ از اعضای هیئت موسس کانون دندان پزشکان بوده است. ایشان در حال حاضر در تهران سکونت دارد.
۶- دکتر ارسلان تاج: وی در سال ۱۳۰۴ در تهران متولد شد و دکترای دندان پزشکی خود را در سال ۱۳۲۹ از دانشگاه تهران اخذ نمود. دکتر تاج در دوره نهم هیئت مدیره، سمت دبیری جامعه را برعهده داشت. وی در تیرماه سال هشتاد، پس از مدتی بستری، در پاریس، دار فانی را وداع گفت.
۷- دکتر اصغر حداد: متولد نهم تیرماه ۱۲۹۹ و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۶از دانشگاه تهران است. او در تیرماه سال ۶۸ به دنبال یک تصادف، در بستری بیماری افتاد و پس از مدتی درگذشت.
۸- دکتر اکبر رشتیان: وی متولد سال ۱۲۹۹ در شهر یزد و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۵ دانشگاه تهران بود. دکتر رشتیان دوره ۵ ساله تخصصی ارتودنسی را در دانشگاه ایلینوی سپری کرد و در سال ۱۳۳۱ به عنوان اولین متخصص ایرانی در ان رشته به تهران بازگشت. او در آبان‌ماه سال ۸۳ بر اثر ابتلا به بیماری در تهران درگذشت.
۹- دکتر حسین نواب: وی که یکی از فعال‌ترین اعضای این گروه ده نفره محسوب می‌شد در اردیبهشت ۱۳۰۱ در شهرضا دیده به جهان گشود و در سال ۱۳۲۵ از دنشکده دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد. دکتر نواب در سال ۱۳۴۴به عنوان استاد دندانپزشکی دانشگاه تهران، به دانشگاه ملی (شهید بهشتی) پیوست و در همان سال دانشکده دندانپزشکی آن دانشگاه را راه اندازی کرد و خود ریاست آن را برعهده گرفت. او اولین دندانپزشک ایرانی است که فلوشیپ کالج بین المللی دندانپزشکی (اف. آی. سی. دی) را به‌دست آورد. دکتر نواب در شهریور ماه سال هفتاد، بر اثر ابتلا به سرطان لوزالمعده در امریکا درگذشت.
۱۰- دکتر سمیع وهاب‌پور: وی متولد سال ۱۲۹۹ در رشت و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۶ از دانشکده دندانپزشکی تهران است. او تا سن ۷۵ سالگی به فعالیت دندانپزشکی مشغول بود و هم‌اکنون دوران بازنشتگی را در کنار همسر خود در تهران می‌گذراند.
وضعیت کنونی دندانپزشکی در ایران
تا قبل از انقلاب اسلامی، تنها دو دانشکده دندانپزشکی تهران و ملی ایران فقط در ۵ رشته ارتودنسی، پریودنتولوژی، بیماریهای دهان و تشخیص، پروتز و جراحی فک و دهان و صورت دوره های تخصصی ایجاد گردیده بود و پس از انقلاب تعداد رشته های تخصصی به ۱۱ رشته رسید که هر ساله از طریق آزمون پذیرش دستیاری، تعدادی دستیار تخصصی می پذیرند. وظیفه تربیت و آموزش کادر درمانی دندانپزشکی (دندانپزشک، بهداشتکار دهان و دندان و تکنسین پروتز دندان) تا سال ۱۳۶۴ به عهده وزارت فرهنگ و آموزش عالی و از آن پس به عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گذاشته شد.
پس از پیروزی انقلاب تاکنون دوره های مختلفی توسط دبیرخانه شورای آموزش دندانپزشکی و تخصصی کشور برای گزینش دانشجوی دوره دستیاری انجام گرفته است. همچنین به مننظور رسمی شدن درجه تخصصی دانشجویان فارغ التحصیل رشته های مختلف تخصصی تا کنون امتحانات بورد تخصصی بصورت متمرکز نیز برگزار گردیده است. اولین فعالیت صنفی دندانپزشکی تأسیس سندیکای دندانسازان ایران در سال ۱۳۲۲ می باشد. فعالیتهای محدود علمی و فنی حاصل تلاش این سندیکا بود.
هم اکنون مراکز آموزش دندانپزشکی شامل ۱۶ دانشکده دندانپزشکی زیر نظر وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و دو دانشکده دندانپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران و واحد خوراسگان اصفهان می باشد. در سالهای اخیر مراکز آموزش بهداشتکاران دهان و دندان به دانشکده های دندانپزشکی تبدیل شده است. آموزش دندانپزشکی عمومی در سالهای قبل از انقلاب، تنها در ۴ دانشکده تهران، ملی، مشهد و شیراز بصورت سالی ترمی و واحدی با گذراندن ۲۴۰ واحد درسی شامل علوم پایه، پره کلینیک و کلینیک انجام می شد. اولین امتحان تخصصی در سال ۱۳۵۳ در دانشگاه تهران بطور داخلی انجام گرفت. اولین امتحان سراسری در دانشگاه ملی در سال ۱۳۵۴ انجام شد و سپس یک دوره دیگر امتحان در سال ۵۶ ۱۳۵۵ برگزار گردید.
در حال حاضر برنامه شامل ۲۰۵ ۲۰۲ واحد درسی و طول دوره ۶ سال است. پس از دو سال و گذراندن ۶۸ واحد دروس عمومی و علوم پایه، دانشجویان وارد دوره بالینی (پره کلینیک و کلینیک) می شوند و آموزش خود را با حضور بیماران ادامه می دهند. در انتهای دوره ۶ ساله و پایان یافتن واحدها و ارائه پایاننامه به ارزش ۶ واحد، فارغ التحصیل می شوند. در مورخ ۲۱/۷/۱۳۷۲ امتحان جامع علوم پایه دندانپزشکی و داروسازی تصویب شد و از آن زمان به بعد لازم الاجرا گردیده است.
رشته های وابسته به دندانپزشکی، دوره دو ساله (کاردانی) بهداشت دهان و دندان (پرستاری دندانپزشکی) و تکنسین ساخت پروتز دندانی می باشد. ادامه تحصیل و دریافت درجه تخصصی پس از فارغ التحصیل شدن در رشته دندانپزشکی عمومی در ۱۰ رشته (ارتودنسی، اطفال، اندودنتیکس، پاتولوژی، پروتز، پریودنتیکس، ترمیمی، تشخیص بیماریهای دهان، جراحی دهان و فک و صورت و رادیولوژی دهان) در داخل کشور امکان پذیر است.
